شناختی بر خنجر مسموم مرتدین سکولاریست ترکیه بر پیکره‌ی امت اسلامی( قسمت دوم )
ارائه دهنده :سید جمالدین هراتی
ج: چالش‌های مهم فراروی سکولاریسم در ترکیه
۱ – چالش‌های نظری
۱ – ۱ – تعارض اساسی سکولاریسم با دین مردم (اسلام) : سکولاریسم را چه به معنی الحاد، و چه به معنی جدایی دین از سیاست و امور اجتماعی و قضائی و اقتصادی و فرهنگی و…بدانیم نتیجه آن جدایی دین از کلیه شوؤن اجتماعی است و به لحاظ جامعیت دین اسلام در کلیه امور زندگی، تحمیل سکولاریسم بر یک جامعه مسلمان به معنی حذف یا مخالفت با اسلام و تشریع شریعتی در مقابل احکام الهی به شمار می‌رود . امری که به شدت از آن نهی شده است «ام لهم شرکاء شرعوا لهم من الدین ما لم یاذن به الله » (۱) (یا برای آنان شریکانی هست که دینی را برای آنان تشریع می‌کنند که خداوند بدان اجازه نفرموده است)، خداوند متعال در جای دیگر می‌فرماید: «فلا وربک لا یؤمنون حتی یحکموک فیما شجر بینهم » ، (۲) «نه چنین است و به خدایت سوگند ایمان نمی‌آورند تا این که تو در نزاعشان حکم کنی .»
بر پایه سخن خداوند اعتقاد به جواز حکم به غیر آن چه خداوند در کلیه شؤون زندگی نازل فرموده، کفر است و فرد سکولاریست اگر چه معتقد به برتری حکم زمین بر حکم الهی نباشد ولی به دلیل این که عملا اموری را که خداوند حرام شمرده، مباح داشته است، بنابر اجماع مسلمانان کافر‌ی مرتد به حساب می‌آید . (۳)
به عبارت دیگر، پذیرفتن اصل سکولاریسم در اسلام به معنی خروج از دین خواهد بود . مصطفی کمال، نظر احمد احمدی باشار (۴) را که یکی از دوستان نزدیکش بود پرسید; باشار جواب داد: عدم دخالت دین در امور دنیایی در مسیحیت می‌تواند مورد بحث قرار گیرد اما در اسلام که دینی بی نهایت کامل است مساله‌‌‌ای به نام جدا سازی دین و دولت وجود ندارد . وی به مصطفی کمال هشدار می‌داد که: «اجرای سکولاریسم به شکلی که در ترکیه آغاز شده است چیزی جز بی دینی نیست و در چنین حالتی هر اقدامی‌که انجام بدهیم با مخالفت دین روبرو خواهیم شد و ملت بدون حکومت و یا بدون دین خواهد ماند و کشور از خلقی که دین و حکومت را متفقا قبول کند محروم خواهد ماند .» (۵)
تاریخ نشان می‌دهد که مصطفی کمال علی رغم این توصیه‌های مشفقانه فرهیختگان جامعه و علی رغم آن که می‌دید سکولاریسم در مخالفت با اساس باورهای دینی ریشه دار مردم است . اصل سکولاریسم را وارد قانون اساسی و حیات جامعه ترکیه کرد .
۲ – ۱ – وارداتی بودن و شکل تحمیلی داشتن سکولاریسم در ترکیه: سکولاریسم هرگز پدیده‌‌‌ای نبود که به خاطر شرایط اجتماعی ترکیه و مطابق نیازهای آن به صورت پدیده‌‌‌ای درونی و بومی‌رشد نماید; بلکه اساسا با وجود فشار بیرونی بر این جامعه تحمیل شد . فاروق کوسه معتقد است اصرار متفقین بر این که باید جمهوری ترکیه به صورت دولتی سکولاریست در آید به خاطر اقلیت مسیحی و یهودی کشور بود و عملا در مسیر نابودی حقوق مسلمانان که بیشترین جمعیت کشور را تشکیل می‌دادند، قرار می‌گرفت; چرا که اقلیت‌های مسیحی و یهودی بنابر برخی بندهای عهد نامه لوزان از آزادی عمل منحصر به فردی برخوردار شدند . و دولت مجبور به حمایت از آنها بود .
جالب توجه است که منبع همه قوانین در ترکیه، حتی اجزای حقوق اساسی، یعنی قانون جزاء، قانون دیون، و قانون مدنی ترکیه عینا از غرب گرفته شدند و می‌بینیم که این مطلب تا چه حد با عبارت «قوانین نباید مخالف با اعتقادات دینی اقلیت‌ها باشد» مندرج در ماده ۴۲ عهد نامه لوزان هم آهنگ است . (۶)
۳ – ۱ – اجرای شکل متفاوت و افراطی سکولاریسم در ترکیه: سکولاریسم همانند هر پدیده و مکتب سیاسی – اجتماعی دیگر دارای مرز بندی مطلق و دقیق نیست بلکه – به خصوص در اجرا و عمل – بستگی به شرایط، نوع برداشت‌ها و زمینه‌های قبلی و دهها عامل اثر گذار دیگر دارد اما با نگاهی به قانون اساسی کشورهای مختلف می‌توان دریافت که غربی‌ها نیز به طور مطلق سکولاریست نیستند و به نفی دین در کلیه عرصه‌های فردی و اجتماعی نپرداخته اند ولی با نگاهی به قانون اساسی ترکیه می‌بینیم بیش از حد معمول یک قانون اساسی به محکومیت دین و استقرار بی دینی اصرار دارد . (۷)
۴ – ۱ – بروز برداشت‌های متناقض نما از سکولاریسم در جامعه: در نظر سنجی علمی‌گسترده‌‌‌ای که در دهه ۱۹۸۰ م در جامعه ترکیه به عمل آمد نتایجی به دست آمد که طی آن حکایت از برداشت‌های متناقض نما از مفهوم و ماهیت سکولاریسم در جامعه داشت و این نکته قابل توجه است که شمار زیادی از سکولاریستها هم به نیازمند بودن دولت به دین اشاره داشته اند و معتقدند اجرای سکولاریسم در ترکیه متاثر از فشار نیروهای خارجی است . (۸)
۲ – سکولاریسم عامل مشکلات و بحران‌های اجتماعی:
ایجاد بحران هویت: از آن جا که سکولاریسم از ابتدا محوری ترین شاخصه جامعه ترکیه یعنی اسلام را مورد هدف قرار می‌داد و سعی در حذف آن از عرصه اجتماع و سیاست داشت، آنان نیاز به جایگزین یا جایگزین‌هایی برای آن داشت . سکولاریستها با انکار هویت قبلی ترکان و ریشه نژادی آنان که به آسیای مرکزی باز می‌گشت سعی کردند خود را اروپایی و غربی اعلام کنند و جامعه را به سوی جامعه‌‌‌ای کاملا متفاوت از تاریخ قبلی خود بکشانند و به همین دلیل بسیاری از آداب، رسوم و شاخصه‌های فرهنگی قبلی این ملت مساوی با ارتجاع و توحش قلمداد شد . بحران هویت زمانی در ترکیه شدت یافت که اروپائیان با تحقیر ترکیه از پذیرش این کشور در جمع خود سرباز زدند، و علت اصلی آن را تفاوت‌های فرهنگی و تمدنی ترک‌ها با اروپاییان دانستند . عمق بحران هویت را می‌توان از نتایج به دست آمده از نظر سنجی‌هایی که آمریکایی‌ها در جامعه ترکیه انجام دادند، دریافت . نتیجه این نظر سنجی چنین بود که بخشی از جامعه خود را مسلمان، بخشی دیگر اروپایی و بخشی مسلمان اروپایی می‌دانند . در این میان مظاهر دینی مسیحیت به صورت آشکار و به اشکال مختلف به وسیله رسانه‌های سکولاریست تبلیغ و ترویج می‌شد . (۹) از خود بیگانگی آن قدر در جامعه ترکیه به طور وحشتناک شیوع یافته بود که در سال ۱۳۷۲ ش در فیلم‌هایی که به وسیله شبکه‌های خصوصی و دولتی ترکیه به نمایش در آمد ۲۰۳۳ ساعت به تبلیغ مستقیم و غیر مستقیم مسیحیت اختصاص یافته بود . (۱۰) در شبکه‌های مختلف خصوصی و دولتی، اعیاد مسیحی نظیر کرسمیس جشن گرفته می‌شود و جشن گرفتن آن از وجوه تمدن شمرده می‌شود ولی عیدهای مسلمانان مورد استهزا قرار می‌گیرد و سکولاریستها سنت قربانی در عید قربان را به عنوان حمایت از حیوانات مورد حمله قرار می‌دهند . (۱۱)
۲ – ۲ – التهاب اجتماعی: التهاب اجتماعی را نیز به نوعی می‌توان نتیجه بحران هویت دانست، به این صورت که روند تغییر باورها، تبدیل ارزش‌ها و استحاله فرهنگی چنان چه بخواهد در مسیری غیر طبیعی، شتاب زده و تحمیلی صورت پذیرد جامعه را متلاطم می‌کند و این تلاطم هنگامی‌به صورت مضاعف جلوه گر می‌شود که فرهنگ جایگزین در این تغییر بیگانه، نا مانوس و آلوده باشد . (۱۲) روند غربی کردن که با چوبه‌های دار آغاز شد و اکنون با آنتن‌های متعدد رسانه‌‌‌ای ادامه دارد و از طرفی به دنبال داشتن واکنش مردم که خود را با اسلام پیوند خورده می‌بینند، در جامعه ترکیه التهاب‌هایی را ایجاد کرد است که نمودهای آن در جامعه کاملا مشهود می‌باشد . (۱۳)
۳ – ۲ – عادی شدن فساد و ناهنجاری‌های اجتماعی: جامعه ترکیه گر چه قبل از حاکمیت سکولاریسم ، جامعه‌‌‌ای خالی از فسادهای اجتماعی نبود ولی به هر حال بنیان‌های اجتماعی و اسلامی، عملا از فراگیر شدن آنها جلوگیری می‌کرد ولی سکولاریستها پس از به قدرت رسیدن یکی از مهم ترین برنامه‌های خود را زدودن آداب و رسوم و ایجاد جامعه‌‌‌ای نظیر جامعه غربی‌ها قرار دادند، بنابراین، سکولاریستها در سراسر کشور اعم از شهرها و روستاها مراکزی با نام خانه خلق ایجاد کردند که فرهیختگان ترک به آنها رذالت خانه‌های خلق نام نهادند . این وضعیت غیر ارزشی و غیر اخلاقی، تا بدان جا پیش رفت که برخی از عقلای قوم آشکارا در مجلس از برنامه‌های رژیم سکولار در ضدیت با بنیان‌های دینی به عنوان حیوان کردن مردم یاد کردند . (۱۴)
از این تاسف بارتر این که نظام سکولار نه تنها در کنترل این روند اقدامی‌به عمل نمی‌آورد بلکه به عنوان کسب در آمد به تشویق آن نیز می‌پردازد . (۱۵) نظر سنجی‌های مختلف نشان می‌دهد که در دهه‌های اخیر روسپی گری عملا به یک شغل عادی تبدیل شده و حتی از افراد برجسته در این کار به عنوان زنان موفق در جامعه یاد می‌شود . هر ساله بیش از ۵۰۰ هزار جنین در ترکیه ساقط شده و چهار هزار زن جوان جان خود را از دست می‌دهند به ویژه که عمل زشت زنا و متعاقب آن سقط جنین، توسط نهادهای سکولاریست به طور مستقیم در بین دختران دانشجو، زنان شوهردار، و حتی دختران دبیرستانی نیز تشویق می‌شود . (۱۶)
و تاسف بار این که، از برخی فرهیختگان جامعه که از این روند انتقاد کرده بودند به عنوان کسانی که با پیشرفت ترکیه مخالف اند یاد شد . (۱۷) این روند که با رقابت شبکه‌های تلویزیونی در ادامه برنامه‌های مستهجن دنبال می‌شود، به متزنرل ساختن بنیان خانواده در ترکیه و رشد جرم‌های اجتماعی منجر شده است . (۱۸)
۴ – ۲ – تسلط نظامیان بر شؤون مختلف جامعه از آن جا که تسلط سکولاریسم در ترکیه به رغم مخالفت طبقات مختلف اجتماعی و در نهایت با قدرت و خشونت نظامیان میان هوادار آتاتورک میسر شد و توسط آنان تا به حال تداوم یافته است، نوعی نظامی‌گری آشکار در رفتار دولت از دهه‌های پیش دیده می‌شود . ابزار ارتش برای حراست از سکولاریسم ، افسران نظامی‌است که یک طبقه ممتاز کشور محسوب می‌شود که برای مشاغل نظامی‌در نظر گرفته می‌شوند، و از دوران نوجوانی در اختیار ارتش هستند وآموزش‌های لازم را می‌بینند و از حقوق و مزایای به مراتب فراتر از کارمندان بهره مندند .
۵ – ۲ – فراگیر شدن ارتشا و تسلط باندهای مالی مافیایی: از آن جا که سرد مداران نظام سکولار خود را پای بند به اصول هیچ دینی نمی‌دانند و از طرف دیگر، اخلاق صنعتی غربی نیز که به طور ناقص از برخی فسادهای مالی جلوگیری می‌کند هیچ گاه به طور کامل در ترکیه حاکم نشد، از ابتدا تسلط سکولاریسم این کشور از کشورهای ردیف اول فساد مالی دولتی و باندهای مافیایی بوده است که این فسادها و رسوایی‌های ناشی از آن، بارها مقامات بلند پایه دولتی را وادار به استعفا کرده است . (۱۹) از دیگر وجوه فساد مالی در ترکیه وجود باندهای مافیایی ترانزیت مواد مخدر است که با عوامل دولتی و سازمان امنیت ترکیه (میت) همکاری دارند . (۲۰)
۳ – سکولاریسم در تعارض با اقلیت‌های نژادی و مذهبی
مقارن با روی کار آمدن آتاتورک نزدیک به ۴۰ درصد از جمعیت ترکیه از اقوام غیر ترک تشکیل می‌دادند ولی مصطفی کمال پاشا که یکی از محورهای عمده تغییرات اجتماعی کشور را بر سکولاریسم و ناسیونالیسم قومی‌بنا نهاده بود به فرآیند ترک کردن دیگر اقلیت‌های قومی‌ولو با خشونت و زور روی آورد . و در قانون اساسی تدوین ادبیات دیگر اقلیت‌ها رسما ممنوع اعلام شد . اصول کمالیسم بر آن است که «تنها ملت ترک مستحق ادعای حقوق قومی‌و ملی در ترکیه هستند و کسانی که ترک واقعی نیستند تنها یک حق در کشور دارند و آن حق بندگی و بردگی است .» (۲۱)
روایتی میدانی، یکی از حوادث تاثر آور «درسیم » را چنین داده است:
زنان و کودکان از ترس ما (ارتش جمهوری) به یکی از غارهای بزرگ پناهنده شده بودند و ما محل اختقای آنان را فهمیده و در جلوی دهنه غار هیزم بسیاری انباشته و آتش افروختیم که آنان مجبور به خارج شدن شدند و ما به دستور فرمانده همه آنان را هدف آتش سلاح‌هایمان قرار دادیم . . . .» (۲۲)
در انتخابات ۱۹۸۳ م، حزب مام میهن به رهبری تورگوت اوزال توانست به پیروزی چشمگیر دست یابد و اولین دولت غیر نظامی‌بعد از کودتا را تشکیل دهد . اوزال که اصلیت کرد داشت به ناسیونالیسم ترکی و اسلام پایبند بود . وی ایده جمهوری دوم ترکیه را مطرح کرد که در آن دموکراسی جمع گرا حاکم باشد و این بحث از زنان او به بعد هرگز خاموش نشد و به شکل کما بیش شدیدی حول محورهایی شکل گرفت که ما اکنون آن را ایده اوزالیسم می‌نامیم ( و طرفداران پ.ک.ک آنرا اختراع رهبرشان دانسته و تحت عنوان کنفدرالیسم دموکراتیک به تبلیغ آن می‌پردازند )
– احزاب اسلام گرا و اقلیت‌های قومی‌و مذهبی ترکیه در انتخابات سکولاریستی این کشور احزاب و اقلیت‌ها همواره در جامعه ترکیه بر سرنوشت انتخابات سکولاریستی این کشور تاثیر مهمی‌داشته اند که این جا به دو مورد مهم آن اشاره می‌شود: ۱ – کردها آرای جمیعت کرد نژاد همواره عامل مهمی‌در پیروزی انتخابات ترکیه محسوب می‌شود از سال ۱۹۷۳ م و در انتخابات پیاپی، کردها همواره بیشترین آرای خود را به نفع اسلام گراها به صندوق ریخته و نقش مهمی‌در پیروزی آنها داشته اند . حزب رفاه به ریاست اربکان به طور مرتب بر یکپارچگی ترکیه و در پرتو آن برای حل مشکل کردها با اقرار به حقوق فرهنگی و آزادی عقیده برای آنان، طرحی را در زمینه توسعه و صنعتی شدن پیشنهاد می‌کرد و خواستار برداشتن حالت فوق العاده از منطقه کرد نشین بود . این حزب آشکارا به حل مشکلات به روشی اسلامی‌اشاره نمی‌کرد ولی در ضمن استفاده از عباراتی مانند: «نظام عادلانه تنها نظامی‌است که خوشبختی و اعتماد و محبت و برادری را برای همه به همراه دارد» ، به این موضوع اشاره ضمنی داشت . (۵۰) این حزب همواره گفته است که می‌توان از راه صلح و برادری اسلامی‌ایجاد شوراهای محلی و آموزش کردی در مدارس بومی‌مشکل کردها را حل و فصل کرد . ۲ – علویان پس از این که علویان در کنار آتاتورک قرار گرفتند و در پیروزی وی سهیم شدند گمان می‌کردند پس از پانصد سال دوری از عرصه‌های سیاسی اکنون می‌توانند در این زمنیه‌ها به حساب آیند اما قوانین زور مدارانه آتاتورک که بعد از تحکیم قدرت در تحریم طریقت‌ها برقرار کرد باعث شد بار دیگر علوی‌ها رسما از صحنه کنار زده شوند، بنابراین، پس از آن به گروهها و احزاب دیگر پیوستند اما هر بار اقبال یار آنان نبود و احزاب آرا آنان را که نقش مؤثری در پیروزی شان داشت نادیده گرفتند . لیکن آراء علویان در بعضی محلات و مناطق شهر استانبول و نیز در شرق و جنوب شرقی ترکیه به عنون عکس العمل قهر آلود نسبت به جریان چپ و نیز دولت، به سوی حزب رفاه و حزب حرکت دموکراسی (طرفدار کردها) و حزب راه راست سرازیر شد و در شهری مثل سیواس که از مراکز عمده تجمع علویان به شمار می‌رود، شمار آرا چپ گرایان که معمولا در حدود ۳۲ درصد بود به ۱۷ درصد کاهش یافت . (۵۱) مهم ترین حامیان جریان سکولاری که به اسلام گرایی بدلی معروف شده است (به طور عام) بدون تردید مهم ترین حامی‌جریان اسلام گرایی بدلی در ترکیه بدنه اصلی جامعه مسلمان این کشور می‌باشد . طبیعی است این جامعه مسلمان در درون خود تقسیم بندی‌ها و بخش‌های فعالی دارد که به بررسی نقش آنها می‌پردازیم . ۱ . طریقت‌ها همان طور که قبلا عنوان شد اسلام ریشه دار در ترکیه از ابتدا با فعالیت‌های بزرگان تصوف نظیر مولانا جلال الدین بلخی (رومی) و حاج بکتاش ولی نیشابوری صورت خاص صوفی مآبانه خود را گرفت و هنوز هم این جو اسلام آمیخته با تصوف در ترکیه حاکم است بنابراین، برخی معتقدند طریقت‌ها مهم ترین و مفصل ترین بروز اسلام مردمی‌در ترکیه محسوب می‌شوند . (۵۸) و در این جا به سبب اهمیت موضوع و چگونگی تاثیر گذاری آنها بر رشد اسلام گرایی در ترکیه و گرایش دادن به طرف احزاب اسلامی‌بدلی نیم نگاهی به طریقت‌های مهم موجود در ترکیه می‌افکنیم . ۱ – ۱ – طریقت نقشبندیه نقشبندیه در قرن هشتم هجری قمری توسط «محمد بهاء الدینی نقشبندی » تاسیس گردید . (۵۹) بنابر اعتقادات این طریقت مهم ترین راه تقرب به خداوند انجام واجبات دین و عبادات مستحبی است، (۶۰) و مانند دیگر طریقت‌های صوفیه رابطه مریدو مرشد و ذکرهای دسته جمعی در آن از جایگاه والایی برخوردار است . این طریقیت را می‌توان یکی از طریقیت‌هایی برشمرد که سعی دارد رابطه بین شریعت و طریقت را به نحوی حل کند . نقشبندیه هم اکنون در سراسر عالم به خصوص کشورهایی که مذهب سنی حنفی در آن رواج دارد هوادارانی داشته که در هر کدام از این کشورها نقشبندیان دارای شیخ خاص خود هستند در ترکیه رایج ترین طریقت‌ها می‌باشد و بسیاری از سیاستمداران راست گرای ترکیه به نحوی با آن در ارتباط اند . (۶۱) این طریقت در ترکیه دارای نشریات گوناگون مراکز خیره قوی و فعالیت‌های اجتماعی مختلف می‌باشد . ماهنامه اسلام و بنیاد خیریه «راه حق » (۶۲) وابسته به این طریقت هستند . هم چنین گروهها و جماعات اسلامی‌مختلفی در ترکیه وجود دارند که فعالیت‌های زیادی را در زمینه گسترش مبانی دین اسلام دارند و خود را وابسته به نقشبندیه می‌دانند، برخی از آنها عبارتند از: جماعت محمود افندی جماعت سامی‌افندی، گروه منزیل چیلر، این سه گروه، غیر از گروه اول دو گروه دیگر نسبت به تشیع و انقلاب ایران موضعگیری منفی دارند . ۲ – ۱ – طریقت نورجید (نورجی) این طریقت بعد از نقشبندیه مهم ترین طریقت ترکیه به شمار می‌رود که اساسا مکتبی است صوفی گرایانه منسوب به شیخ نور در سال ۹۰۷ میلادی که شاخه‌‌‌ای از آن به نام رکنیه در قرن ۱۴ م تجدید حیات کرده است . (۶۳) نورجی‌های فعلی ترکیه پیرو یکی از علمای مشهور این کشور به نام شیخ سعید نوری کرد زبان معروف به «بدیع الزمان سعید نوری » می‌باشند که با آتاتورک هم عصر بوده و آثار بسیاری را در اصول عقاید و معارف قرآنی به رشته تحریر در آورده است . دو گروه و شاخه عمده این طریقت یکی به رهبری محمد زاهد افندی است و گروه دوم به رهبری فتح الله گولن که در معادلات سیاسی ترکیه نقش فراوانی دارد اما برخی گروههای عمده منسوب به طریقت نورجی عبارت اند از: جماعت مظهر جیلار، گروه یازی جیلار، گروه اوکویو جولار (ینی آسیا جیلار) – در این گروهها نیز گروه اول با حزب اسلامی‌کردستان همکاری می‌کند و نسبت به انقلاب ایران نظر مثبت دارد . (۶۴) ۳ – ۱ – طریقت بکتاشیه بکتاشیه منسبه به «حاج بکتاش ولی نیشابوری » صوفی بلند آوازه قرن هفتم هجری است . وی معاصر مولانا بوده و زادگاهش در نیشابور و مدفنش در آناتولی در روستایی به نام خود او می‌باشد . امروز علویان ترکیه خود را از مریدان جامع بکتاش ولی می‌دانند و در حال حاضر گرایش آنان به تشیع ۱۲ امامی‌یکی از عوامل نگرانی ترکیه می‌باشد . (۶۵) ۴ – ۱ – طریقت مولویه این طریقت منتسب به مولانا جلال الدین بلخی است . این طریقت دارای آثار مدون قوی و رسومات و مراسم دسته جمعی خاصی می‌باشد . امروز پیروان این طریقت در ترکیه، سوریه و بالکان پراکنده می‌باشند . بیشترین شهرت این طریقت مربوط به مراسم سماع مولویه (۶۶) است که هر ساله به مدت یک هفته در آذر ماه (دسامبر، آرالیک ترکیه) در قونیه به صورت رسمی‌برگزار می‌شود . این طریقت نیز از حملات سکولاریستها در جهت مسخ کردن مفاهیم آن مصون نمانده است ولی با همه تلاش‌هایی که سکولاریستها انجام می‌دهند شهر مولانا یعنی قونیه یکی از مهم ترین پایگاه‌های اسلام گرایی و شریعت طلبی در ترکیه محسوب می‌شود . (۶۷) طریقت‌های دیگری نظیر طریقت قادریه و طریقت سلیمانیه نیز در ترکیه وجود دارند که هر کدام دارای فعالیت‌های زیادی در زمینه گرایش مردم به اسلام می‌باشند و حرکت‌های مهم اسلامی‌را در ترکیه داشته و دارند . ۲ – رسانه‌ها، انتشارات و مراکز فرهنگی اسلامی‌ترکیه در اواخر دهه ۱۹۸۰ م و دهه ۱۹۹۰ م شاهد توسعه شگرف انگیز رسانه‌های صوتی و تصویری در این کشور بود و در راستای آن صاحبان نشریات معتبر بخش خصوصی نیز جهت بقا و جلوگیری از ورشکستگی به تاسیس شبکه‌ها و کانال‌های رادیو و تلویزیونی مبادرت ورزیدند . بیشتر نشریات و شبکه‌های رادیو و تلویزیون به صورت جهت دار در راستای ایدئولوژی سکولاریسم و اهداف نظام حاکم به تولید و پخش برنامه می‌پردازند ولی در اواخر دهه ۱۹۸۰ م و اوایل دهه ۱۹۹۰ م برخی از جماعت‌ها و گروههای اسلام گرا نیز موفق به تاسیس گروههای انتشاراتی و رسانه‌‌‌ای قدرتمند شدند که مهم ترین آنان عبارتند از: گروه رسانه‌‌‌ای اربکان چی‌ها، گروه رسانه‌‌‌ای نورجی‌ها، کمپانی اخلاص، (۶۸) ایستگاه‌های رادیوهای اسلام گرا (رایوهدف، رادیو عارفان، رادیو بیرلیک (وحدت)، رادیو امید). (۶۹) گسترش استفاده از ماهواره نیز باعث شده که مسلمانان معتقد توان انتخاب بیشتری را خصوص در مورد شبکه‌های تلویزیونی داشته باشند . به هر جهت انفجار انتشاراتی در ترکیه در پیوند با عوامل دیگر داخلی و خارجی توانست در رشد اسلام گرایی دو دهه اخیر دخیل باشد . علاوه بر اینکه ترجمه آثار نویسندگان مسلمان همچون ابن تیمیه ، ابن قیم ، عبدالله عزام و . . . به زبان ترکی توانسته است موجب اقبال بسیاری از جوانان باشد . ۴ – گروهها و جماعت‌های اسلامی‌مقیم اروپا در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم که اروپا برای باز سازی به نیروی کار فراوان و ارزان به شدت نیاز داشت تعداد زیادی از اتباع ترکیه جویای کار به کشورهای اروپا خصوصا آلمان مهاجرت کردند که تعداد آنان در دهه‌های اخیر تنها در آلمان به بیش از ۳ میلیون نفر رسید . فضای آزاد اروپا به ترک‌های مهاجر اجازه داد تا راحت تر به فعالیت‌های مذهبی و تشکیل گروهها و انجمن‌های دینی حتی با گرایشات سیاسی و ضد سکولاریسم دست بزنند . (۷۰) از مهم ترین گروهها و جماعت‌های اسلامی‌را می‌توان گروه و جماعت‌های زیر نام برد . ۱ – جمعیت اتحاد اسلامی‌به رهبری روحانی مشهور ترکیه جمال الدین کاپلان . ۲ – گروه شیخ کالکان که از مسلمانان حنفی مذهب مقیم هلند تشکیل شده است و به رهبری شیخ احمد کالکان به فعالیت‌های اسلامی‌ادامه می‌دهند . ۳ – گروه آوجی تحت مدیریت محمد آوجی که این جماعت همچون جماعت قبل خواهان تشکیل حکومت شریعت در ترکیه می‌باشد(۷۱) ۵ – انجمن‌ها و مراکز اقتصادی اسلام گرا: همان طور که اشاره شد در دو دهه اخیر اسلام گرایان در صحنه اقتصاد ترکیه به وزنه قابل توجهی تبدیل شده و توان بیشتری برای کمک اسلام گرایی در این کشور پیدا کردند، مهم ترین تشکل اقتصادی اسلام گرا «انجمن تجار و صاحبان صنایع مسلمان » (موسیاد) می‌باشد که طرفدار حزب رفاه و حزب فضیلت بوده و از حمایت می‌کند . تشکل اقتصادی دیگر «انجمن حیات کار» بوده که طرفدار طریقت نورجیه و فتح الله گولن می‌باشد و رقابت تنگاتنگی با موسیاد دارد به علاوه اتباع مسلمان ترکیه در کشوهای دیگر به خصوص آلمان تشکل‌های اجتماعی – اقتصادی موفقی را تشکیل داده اند مهم ترین آنها «تشکیلات میلی گروش » در آلمان می‌باشد که تقریبا ارگان برون مرزی حزب سلامت ملی، رفاه و فضیلت به شمار می‌رفت . ب – فروپاشی شوروی تفکرات چپ و مارکسیستی طی چندین دهه تفکر مسلط در بین جوانان و دانشجویان ترکیه به شمار می‌رفت و عملا طیف وسیعی از جامعه را به خود مشغول کرده بود، ولی از اوایل دهه ۱۹۹۰ م به بعد و با فروپاشی ایده مارکسیسم این تفکرات نیز به افول و خاموشی کامل گرایید و موجب شد بخش عظیمی‌از جوانان خسته از تفکرات مادی به افکار و ایده‌های اسلامی‌که اکنون جای خود را در ترکیه باز کرده بود، روی آورند . با فروپاشی شوروی تعدادی از کشورهای مسلمان نشین آسیای میانه وقفقاز که از نظر دینی، زبانی واحیانا قومی‌با مسلمانان ترکیه نزدیک بودند; به استقلال رسیدند و زمینه مناسبی برای ایجاد ارتباط بیشتر با آنها برای اسلام گرایان ترکیه فراهم شد . نکته قابل توجه این که دولت ترکیه نیز راه را بر برخی گروههای مسلمانی که به دنبال ایده ترک – اسلام بودند باز کرد، و حتی به تشویق آنها پرداخت . گروه موسوم به فتح الله آچی‌ها (منسوبین به فتح الله گولن و طریقت نورجی‌ها) فعالیت گسترده خود را در چار چوب سنتز ترک – اسلام در کلیه مناطق تحت نفوذ شوروی سابق آغاز کردند . تحولات بالکان نیز در افزایش جو اسلام خواهی مردم تاثیرات زیادی را به همراه داشته است . بالکان یکی از مناطق عمده اقتدار عثمانی‌ها در قرن‌های متمادی بوده است و علاوه بر دو کشور مسلمان نشین بوسنی و آلبانی اقلیت‌های ترک و مسلمان در سراسر این منطقه از جایگاه و جمعیت چشمگیری برخوردارند به همین دلیل اسلام گرایان ترکیه علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی برون مرزی اروپایی در کشورهایی نظیر آلمان، در کشورهای بالکان نیز به فعالیت مشغول اند . برخی گزارش‌ها حکایت از این دارد که هنوز دولت ترکیه سفارت خانه خود را در کشورهایی نظیر آلبانی بر پا نکرده بود که مدارس نورجی‌ها فعالیت خود را آغاز کرده بودند . (۸۸) رها شدن کشورهای حوزه بالکان از زیر سلطه کمونیسم و شوروی و فروپاشی یوگسلاوی و متعاقب آن به صحنه آمدن و برخی کشورهای مسلمان نشین دارای رابطه تاریخی با ترکیه، به اسلام گرایان این کشور قدرت مانور زیادی داد . در پایان اشاره به این نکته ضروری است که بدون تردید مهم ترین محور تبلیغ اسلام و شعارها واهداف انقلاب اسلامی‌ساختن جامعه‌‌‌ای نمونه به عنوان الگویی برای مسلمانان جهان می‌باشد و طبعا این محور صحیح و عقلانی باید اساس و پایه کلیه اقدامات و عملکردهای دستگاه‌ها از جمله دستگاه سیاست خارجی قرار بگیرد بنابراین، با عنایت به این اصل استراتژیست‌های سیاست خارجی باید در خصوص احزاب اسلام گرا استراتژی واحدی را تدوین کنند و در تدوین این استراتژی توجه به مسایلی لازم است: ۱ – باید به چالش بدعتی بودن شریعت گرایان در بیشتر سرزمینهای مسلمان نشین و تابع قرآن وسنت صحیح بر فهم گذشتگان صالح این امت بودن جنبش ما توجه جدی شود، خوش بینی و عدم توجه کافی به این مساله تا به حال موجب وارد آمدن ضربه‌های زیادی شده است . ۲ – چالش ناسیونالیسم در روابط جریان بیداری اسلامی‌جریان فرقه‌ی ناجیه و احزاب اسلام گرا حتما باید مد نظر باشد، چرا که تقریبا بیشتر گروهها احزاب و جماعت‌های اسلامی‌در هر کشور خواه نا خواه تحت تاثیر ناسیونالیسم حاکم بر آن کشور بوده اند . ۳- درباره احزاب اسلام گرا باید به نوع تفکرات آنها توجه کرد . بسیاری از احزاب اسلام گرا در سراسر جهان هستند که اصولا به دنبال برقراری حکومت اسلامی‌نیستند بلکه تنها برای احقاق حقوق فردی مسلمانان تلاش می‌کنند و خواهان حقوقی مساوی با سایر ادیان برای مسلمین هستند و برخی نیز اساسا تشکیل حکومت اسلامی‌در کشور خود را رد می‌کنند . پی نوشت‌ها: ۱) سوره نساء (۴۲)، آیه ۶۵ . ۲) سوره شوری (۴)، آیه ۲۱ . ۳) ایغام احمد، قدوح، پژوهشی درباره سیاست دینی، لائیک وسکولار، ترجمه عباس طالب زاده شوشتری، مهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ . ۴ ۴٫ a. h. badar ۵) فاروق کوسه، لائیسم از دیروز تا امروز . ۶) همان، ص ۱۰۹ . ۷) همان، ص ۸۹ – ۹۲ . ۸) همان، ص ۷۰ – ۸۶ . ۹) این روند از زمان تسلط لائیسم و دیکتاتوری آتاتورک شروع شد . به طوری که برخی محققان معاصر ترکیه‌‌‌ای در دهه‌های اخیر پرده از برخی اقدامات لائیک‌ها در این زمینه برداشتند به نظر آنها، لائیک‌ها در ابتدای به قدرت رسیدن سعی می‌کردند در قانون اساسی کشور ترکیه که بیش از ۹۸% مردم آن مسلمان هستند دولت را مسیحی اعلام کنند . لائیسم از دیروز تا امروز، ص ۶۸ . ۱۰) روزنامه جمهوری اسلامی۱۳/۱۰/۱۳۷۶ . ۱۱) اشپیگل، ۱۲ مارس ۲۰۰۱، مخالفت با عید قربان در ترکیه، ترجمان سیاسی، شماره ۲۲۸، ص ۳۹ – ۴۰ . ۱۲) محمدجواد ابو القاسمی، و حسین اردوش، ترکیه در یک نگاه، تهران انتشارات بین المللی الهدی ۱۳۷۸، ص ۲۴۳ – ۲۴۴ . ۱۳) همان، ص ۲۴۴ . ۱۴) حسن وینچر (نماینده آزاد از آفیون قره حصار) در سال ۱۹۴۹ در مجلس چنین گفت: «آیا مرگ ملتی در میان نیست که گوسفند وار از هر چیز اطاعت می‌کند؟» لائیسم از دیروز تا امروز ص ۶۰ . ۱۵) امینه شنلیگ اوغلی، ایمان جوانان را با سوالات ربودند: ص ۳۵۷، ۳۶۹، به نقل از لائیسم از دیروز تا امروز، ص ۶۶ . ۱۶) مجله پانورا در این باره، چنین نوشت: «امروز دیگر فحشا به عنوان یک عیب اجتماعی بزرگ دیده نمی‌شود بلکه با اجازه خانواده صورت می‌گیرد، از این رو روسپی‌هایی که از حیث در آمد و طرز زندگی در سطح بالایی هستند به عنوان افراد موفق جامعه شناخته می‌شوند» . مجله پانواراما، دسامبر، ۱۹۸۸م ، به نقل از: شادان پروند و زهرا سبحانی، پیشین، ص ۷۶ – ۷۷ . ۱۷) روزنامه کیهان، عاقبت لائیک و سکولار شدن، ۲۰/۶/۱۳۷۹ . ۱۸) روزنامه جمهوری اسلامی۱۳/۱۰/۱۳۷۶ . ۱۹) نظیر مسعود ایلماز در ماجرای رسوایی مالی «ترک بانک » روزنامه اطلاعات، ۲۶ و ۲۷/۱۲/۱۳۷۷، مقاله بحران قدرت در ترکیه، ماخوذ از الحوادث ژانویه ۱۹۹۹ م . ۲۰) همان . ۲۱) لاین رانیر، ناسیونالیسم نژاد پرستانه ترک، لندن، ۱۳۷۱، به نقل از روزنامه جمهوری اسلامی۲۶/۹/۱۳۷۷ . ۲۲) ترکیه در یک نگاه، ص ۱۳۹ . ۲۳) الف، صلاح، اجلاس شورای اسلامی‌اورآسیا در سارایوو، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۳/۵/۱۳۷۹ . ۲۴) حمید پارسا، «مبانی معرفتی و چهره اجتماعی سکولاریسم » ، مجله کتاب نقد، شماره ۱، ص ۶۷ . ۲۵) در ۱۷ نوامبر ۱۹۲۴ م حزب «ترقی خواه جمهوری تاسیس شد با این که مؤسسان آن حزب عمدتا از دولتیان سابق آتاتورک بودند ولی دولت تک حزبی آتاتورک در سال ۱۹۲۵ به بهانه حمایت حزب ترقی خواه جمهوری از «ارتجاع » آن منحل کرد . ر . ک: صابر قاسمی، ترکیه، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴ ش ، ص ۱۶۲ . ۲۶) نامور حقیقی پیشین، ص ۲۵ . ۲۷) ر . ک . صابر قاسمی، پیشیین، ص ۱۴۲ – ۱۴۶ . ۲۸) درباره حزب سلامت ملی نگاه کنید به: ۲۹٫ Binnaz toprak, Islam and political Development in turkey, Lwiden, E, J, Brill_1981. ۲۹) نامور حقیقی، پیشین، ص ۲۷ . ۳۰) میراث پرابهام آتاتورک » ، مجله صفحه اول، شماره، ۴۳، ص ۵۰ . ۳۱) کسرایی، محمد سالار، اسلام گرایی در ترکیه، مرکز پژوهش‌های علمی‌و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، سلسله مقالات خاورمیانه شناسی، شماره ۱۵، تیر ۱۳۷۶ . ۳۲) نظر محمد کچه جیلر، رهبر جناح اسلام گرایی حزب مام میهن در دهه ۱۹۸۰ . ۳۳) سیاستمدار و نخست وزیر سابق ترکیه، متولد ۱۹۴۷ م/۱۳۲۶ ش در استامبول . ۳۴) کسرایی، پیشین، ص ۲۰ – ۲۱ . ۳۵) اربکان در طول مبارزه انتخابی خود از اتحاد گمرکی اروپا به عنوان یک فرانکشتن [موجودی که بالاخره نژاد بشر را نابود می‌سازد] یاد کرد که ترکیه را خادم کافران خواهد ساخت . ۳۶) برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: حسن عبد المنعم، «العزله امریکیه الجدیدة » ، العالم، العدد ۵۴۶، سپتامبر ۱۹۹۶ م . ۳۷) فارنکفورتر آلگماینه سایتونگ، رسامبر ۱۹۹۶، به نقل از مجله صفحه اول، شماره ۴۵ و ۴۶ و ص ۳۲ . ۳۸) برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: العباسی محمد، «اجتماعی استانبول یولد قلقادولیا» العالم، العدد ۵۵۱، ینایر ۱۹۹۷، ص ۱۶ . سعید اثهابی، قمة استانبول وسوق الاسلامیة المشترکة، العالم العدد ۵۷۴، ۲۱ ینایر ۱۹۹۷ . ۳۹) جوجوروت، «انتخابات در ترکیه » ، میدل ایست، مارس ۱۹۹۹ ترجمه غ . ر . رضایی نصیر، ترجمان سیاسی، شماره ۲۰، ص ۱۱ . ۴۰) زونتاگزبلات، ۲۵ فوریه ۲۰۰۰، «آینده اسلام گرایی » ، ترجمه ع، فتاح زاده، ترجمان سیاسی، شماره ۲۲۹، ص ۵۷ . ۴۱) الف صلاح، «زلزله‌‌‌ای که مردم مسلمان ترکیه را بیدارتر ساخت » ، روزنامه جمهوری اسلام، نمانه رایانه‌‌‌ای مطبوعات . ۴۲) ایلکر، میج، «کودتای نظامی; کابوس همیشگی ترکیه » ، یونگه ولت، ۴ مه ۲۰۰۱، ترجمه ۱ هدایتی ترجمان سیاسی، شماره ۲۱ . ۴۳) ترکیه در لبه پر نگاه » ترجمه ق . طولانی، ترجمان سیاسی، فروردین ۳۸۰، شماره ۲۷۵، ص ۲۲ . ۴۴) همان، ص ۲ . ۴۵) محمد العباسی، نجم الدین اربکان: «انا اسلامی‌محکوم بالعلمانیه العالم » العدد ۵۵۹، ۸ مارس ۱۹۹۷، ص ۸ . ۴۶) مجله شؤون الاوسط شماره ۸۳، بیروت، مه ۱۹۹۹، ص ۷۰ . ۴۷) حمید رضا نیکو، «حزب اسلام گرایی فضیلت; بیم‌ها و امیدها» ، روزنامه کیهان، ۱۲/۱/۱۳۷۸ . ۴۸) دمکراسی به سبک لائیک‌های ترکیه » ، جمهوری اسلامی، ۴/۴/۱۳۸۰ . ۴۹) کیهان برگزار، «پیشینه فعالیت‌های شهری حزب رفاه; ارزیابی عملکرد شهری اسلام گرایان ترکیه » ، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال ششم شماره ۲، ص ۱۷۶ . ۵۰) انصاری پیشین، ص ۲۵۱ – ۲۵۲ . ۵۱) در سال‌های اخیر روز به روز بر اهمیت حضور علویان در عرصه سیاسی ترکیه افزوده می‌شود و می‌رود تا با یک سازمان دهی صحیح و حساب شده آرا علویان در یک حزب مخصوص خودشان جمع آوری و به عنوان یکی از مهم ترین احزاب سیاسی این کشور در عرصه فعالیت‌های سیاسی – فرهنگی کشور خود نمایی کند . ۵۲) علی بولاح، «وقتی که اربکان رفت » ، ترجمه محمد علی قاسمی، روزنامه رسالت، ۱۴/۴/۷۸ . ۵۳) نشریه تایم; ۲۲ ژوئیه ۱۹۹۶ م، ترجمه از ترجمان سیاسی، سال دوم، شماره ۳۵، ص ۳۷ . ۵۴) درباره سنتز ترک – اسلام نگاه کنید به: Binnas toprak Reliqion as state ideoloqy in a secuiar, state 6 The _ Islamic seynthesis. ۵۵٫ Ulkuculer ۵۶٫ Urancilar ۵۷) ابواقاسمی‌واردوش، پیشین، ص ۲۰۶ . ۵۸) سیاری، پیشین، ص ۸۹ . ۵۹) انصاری، پیشین، ص ۱۳۷ . ۶۰) منابع مرکز اطلاع رسانی و خدمات رایانه‌‌‌ای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی‌پهنه فرهنگی جمهوری ترکیه، ص ۳۵ . ۶۱) همان ص ۱۳۷ . ۶۲٫ HAKYOL ۶۳) همان، ص ۱۳۷ . ۶۴٫ PIK ۶۵) ابوالقاسمی‌و اردوش پیشین، ص ۱۶۱ – ۱۶۶ . ۶۶) برای اطلاع بیشتر ر . ک: سید محمد علی مدرسی (طباطبایی)، سماع عرفان و مولوی، تهران، یزدان ۱۳۷۸ ش . ۶۷) ابوالقاسمی‌واردوش، پیشین، ص ۱۶۶ – ۱۶۹ . ۶۸٫ Ikias ۶۹) پهنه فرهنگی جمهوری ترکیه، ص ۸۳ – ۸۴ . ۷۰) ر . ک درباره فعالیت‌های دینی ترک‌ها در اروپا: tomas Gerholm and Young and George Lithman, The New Islamic Presence in Wegstern Europ, London. 1988. ۷۱) پهنه فرهنگی جمهوری ترکیه، ص ۴۵ . ۷۲) برای بسیاری از اروپائیان تعجب آور بود که آناتورک چگونه در ظرف مدت کمی‌تمام میراث اسلامی‌ترک‌ها را به نابود می‌کشاند . و این تنها با خشونت نظامیان و فرهنگ فرمانبری حاکم بر جامعه امکان پذیر بود . ۷۳) الجیش یقود انقلابا البیض علی اربکان، العالم » ، العدد ۵۷۶، تموز ۱۹۹۷، ص ۲۰ . ۷۴) رولئو، پیشین . ۷۵) در حال حاضر بیش از ۳۰۰ شبکه تلویزیون و ۲۰۰۰ شبکه رادیویی فعالیت دارد که بیشتر آنها در تحت انحصار لائیک‌ها و چپ گرایان هستند . ۷۶) صبری سیاری نوشته است: «چپی‌ها از انقلاب اسلامی‌ایران و سقوط رژیم هوا دار آمریکا در این کشور آنکارا تاثیر گرفتند و مواضعشان را در مقابل اسلام نرم تر کردند» ، پیشین، ص ۱۰۶ . ۷۷) قهرمان پور بناب، «تاثیر انقلاب اسلامی‌بر ترکیه » ، فصلنامه مطالعات خاور، شماره ۲۴، تهران، مرکز پژوهش‌های علمی‌و مطالعات، استراتژی خاور میانه، زمستان ۱۳۷۹، ص ۹۲ – ۹۳ . ۷۸) نامور حقیقی پیشین، ص ۳۵ . ۷۹) سیاری پیشین ص ۷۱ . ۸۰) تاثیر انقلاب اسلامی‌بر ترکیه » ، ص ۸۶ . ۸۱) همان ص ۹۰ – ۹۱ . ۸۲) زونتاگزبلات «آینده اسلام گرایی » ، ترجمه ع . فتاح زاده ترجمان سیاسی، شماره ۲۲۹ ، ص ۵۷ . ۸۳) ر . ک، صحیفه نور ج ۱ ص ۲۷۶ – ۲۶۷ . ۸۴) صحیفه نور، ج ۴، ص ۱۱۲ – ۱۱۵ . ۸۵) تاثیر انقلاب اسلامی‌بر ترکیه » ، ص ۸۶ . ۸۶) همان ص ۹۵ . ۸۷) سیاری، پشین، ص ۶۸ – ۶۹ . ۸۸) نکته جالب این جاست که «رجب میدانی » رئیس جمهور آلبانی تا چندی پیش یکی از معلمان و مدرسان مدارس طریقت نورجی‌ها (مدارس فتح الله گولن در تیرانا) به شمار می‌رفت . ۸۹ – مهسا ماه پیشانیان / ترکیه و آینده تمایلات اسلام گرایانه ۹۰ – محمد رضا زارع ، ترکیه و…